کلیدواژه : خیر
کلیدواژه : خیر
به نام خدا
سلام
امروز می خواهیم راجع به ریشه [خ ی ر] صحبت کنیم و کلید واژه ما عبارتست از: خیر اصل معنای این ریشه انتخاب کردن، برگزیدن و برتری دادن چیزی بر غیرش است؛ و چون انسان همیشه خوب را انتخاب می کند به آنچه که در آن صلاح و سود و لذت باشد و انسان به آن میل و رغبت کند، خیر گفته می شود.
خَیر، اسم از این ریشه بوده به معنای خوبی و نیکی است.
در نقطه مقابل «خَیر» اکثراً «شرّ» قرار می گیرد؛ هر چند گاهی «ضُرّ» و «سوء» نیز به کار رفته است.
خَیر به مال زیاد 
و اسب 
هم گفته می شود چون عرب، اسب را خیر می دانند (همانگونه که شتر و گاو و گوسفند را نعم و نعمت می دانند)
رسول خداﷺ فرموده است: تا قیامت خیر را به پیشانی اسبها گره زده اند.
خَیْر، علاوه بر اسم در نقش وصفی (اسم تفضیلی) نیز به کار می رود به معنای بهتر یا بهترین، که در این صورت در اکثر موارد با حرف اضافه «مِن» به کار می رود ( خَیرٌ مِن ...) و یا به صورت مضاف ( خَیرُ الْماکِرین) به کار می رود و یا از قرائن جمله این معنی بر می آید.
√ جمع خَیر می شود خُیُور، خِیار و اَخْیار.
مؤنث خَیر می شود خَیْرَة و جمع آن می شود خَیْرات.
خَیْرَة به منافع و کارهای پرفایده ای گفته می شود که نفس به آن آرامش می گیرد و آسوده می شود. خَیْرَة به زنان بافضیلت و دیگر نعمتهای بهشتی نیز گفته می شود.
نکته:
«خَیْر» غالباً در مورد صفات نیک و جمال معنوی به کار می‌رود و «حُسن» غالباً در زیبایی و جمال ظاهر.
خِیر نیز اسم از این ریشه بوده به معنای صلاح و مصلحت، نعمت و برکت، کرم و سخاوت و بزرگواری است.
√ این ریشه در زبان فارسی بیشتر به صورت خِیر به کار می رود.
نکته:
خِیر در زبان فارسی، همچنین پاسخ نفی 
بمعنی «نه» است که ابتدا در تفأل به جای نه به کار می رفت چون نه گفتن را شوم می دانستند (به فال نیک گرفتن، یا گفتن انشاالله خیره...) مثل:
«چو گویمش که بگیرم دل از تو گوید خیر خداش خیر دهد زانکه خیر می گوید»
ولی بعدها برای هر جواب منفی به کار رفت.
√ در واقع، خیر یک جواب منفی مودبانه است که نشاندهنده حسن نیت و خیرخواهی پاسخ دهنده است.
خَیِّر، صفت از این ریشه بوده به فرد نیکوکار و پر خیر گفته می شود؛ جمع آن می شود اَخْیار یا خِیار.
خَیْرِیَّة، یعنی نیکوکاری
خِیَرَة، اسم مصدر بوده به معنای اختیار است و حالتی است که برای انسان مختار حاصل می شود که هر کدام را بخواهد انتخاب نماید.
خِیَرَة، همچنین صفت مفعولی بوده به معنای منتخب و برگزیده است.
√ خِیْرَة یا خِیَرَة همچنین به معنای انتخاب و دلدادگی و برگزیدگی است.
نکته: خیره، در زبان فارسی به معنای حیران و سرگشته و عبث و بیهوده به کار رفته است و خیره سر یعنی سرگشته و حیران. خیره به مردم بی شرم و حیا نیز گفته می شود، مثل:
«ای شکم خیره به نانی
بساز»
height="32" width="32"
این معنای منفی می تواند در اثر انتخاب و اختیار و تمرکز اغراق آمیز بر یک چیز (خیره شدن بر آن) باشد که علاوه بر آنکه دلالت بر بی شرم و حیا بودن فرد می کند، باعث سرگشتگی و حیرت و از دست دادن عقل و هوش او نیز می گردد.
خِیار بر وزن فِعال، اسم مصدر بوده به معنای گزینش و انتخاب است.
خِیار همچنین اسم مفعولی بوده به معنای برگزیده، مرغوب، دلپسند و خالص مال است.
خِیار و اَخْیار، همچنین جمع خَیْر و خَیِّر بوده در توصیف انسانهای خوب و صالح به کار می رود که مورد رغبت و خواست و تمایل همگان بوده و کسی از اینها بدشان نمی آید.
خیار همچنین نام میوه معروف است.
اِختیار، مصدر از باب اِفتعال بوده به معنای انتخاب کردن، برگزیدن و طلب آنچه بهتر است و انجام دادن آن است.
مُختار، اسم فاعلی و مفعولی از این باب بوده به معنای صاحب اختیار و گزیننده و برگزیده است.
√ لازم به ذکر است که در اصطلاح متکلّمان، اختیار به هر فعلی که انسان آن را با رضایت و نه از روی اجبار و اکراه انجام دهد، اطلاق می شود ولی از دید لغت شناسان، اختیار به برگزیدن آنچه خیر و خوب است، گفته می شود.
تَخَیُّر، مصدر از باب تفعّل بوده به معنای برگزیدن و برداشتن مورد خیر و بهتر است.
فرق اختیار و تَخیّر در آنست که باب تفعّل اختیار کردن است در جایی که گزینه‌ای را جلوی شخص قرار دهند و او را مخیّر کنند؛ در حالی که باب افتعال کاملا ناظر به فعل خود انتخاب کننده است و کاری ندارد که این گزینه‌ها را کسی پیش روی او گذاشته یا خودش با آنها مواجه شده باشد.
√ شاید بدین جهت است که در مورد خداوند اختیار به کار می‌رود اما تخیّر نه.
تَخْییر، مصدر از باب تفعیل بوده به معنای برگزیدن است.
مُخَیَّر، اسم مفعولی از این باب بوده به معنای صاحب اختیار و آزاد در رد و قبول است.
اِسْتِخاره، مصدر از باب استفعال بوده به معنای طلب خیر کردن است.
و حالا می پردازیم به مثالهای قرآنی این ریشه:
خَیْر: بهتر، بهترین
مثال: وَلَلْأٓخِرَةُ خَيْرٌ لَّكَ مِنَ ٱلْأُولَىٰ: و همانا آخرت براى تو بهتر است از دنيا
مثال: وَقُل رَّبِّ أَنزِلْنِي مُنزَلًا مُّبَارَكًا وَأَنتَ خَيٌرُ ٱلْمُنزِلِينَ: و بگو: پروردگارا! مرا در منزلگاهى پربركت فرودآور كه تو بهترين فرودآورندگانى
مثال: أَصْحَٰبُ ٱلْجَنَّةِ يَوْمَئِذٍ خَيْرٌ مُّسْتَقَرࣰّا وَأَحْسَنُ مَقِيلًا: اهل بهشت آن روز قرارگاه بهتر و استراحت‌گاه نيكوتر دارند
مثال: هُنَالِكَ ٱلْوَلَٰيَةُ لِلَّهِ ٱلْحَقِّۚ هُوَ خَيْرٌ ثَوَابًا وَخَيْرٌ عُقْبًا: آنجا ولايت و حكمفرمايى خاص خدای بر حق است او بهترين ثواب و عقاب را می دهد.
مثال: وَٱلْبَٰقِيَٰتُ ٱلصَّـٰلِحَٰتُ خَيْرٌ عِندَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَّرَدًّا: و نیکیهای ماندگار از لحاظ ثواب و نتيجه، در پيشگاه خدايت بهتر است
مثال: بَقِيَّتُ ٱللَّهِ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ: باقيماندۀ خدا بهتر است براى شما اگر ايمان داريد
مثال:ِ وَٱللَّهُ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰٓ: و خداوند بهتر و پاينده‌تر است
مثال: قَالَتْ إِحْدَىٰهُمَا يَـٰٓأَبَتِ ٱسْتَـٔۡجِرْهُۖ إِنَّ خَيْرَ مَنِ ٱسْتَـٔۡجَرْتَ ٱلْقَوِيُّ ٱلْأَمِينُ: يكى از آن دو زن به پدر گفت:او را اجير كن كه بهترين اجير آن‌كس است كه هم نيرومند باشد و هم امين
مثال: مَن جَآءَ بِٱلْحَسَنَةِ فَلَهُ خَيْرٌ مِّنْهَا: هركس نيكى آورد، براى او (پاداشى) بهتر از آن خواهد بود
خَیْر: خوبی، مال و ثروت، نعمت، غنیمت، اسبان
مثال: وَإِذَا مَسَّهُ ٱلْخَيْرُ مَنُوعًا: و هنگامى كه خوبى به او رسد مانع ديگران مى‌شود و بخل مى‌ورزد
مثال: وَإِنَّهُ لِحُبِّ ٱلْخَيْرِ لَشَدِيدٌ: و همانا او علاقه شديدى به مال دارد
مثال: لَّا يَسْـَٔمُ ٱلْإِنسَٰنُ مِن دُعَآءِ ٱلْخَيْرِ: انسان هرگز از درخواست نيكى و نعمت (ثروت خواهی) خسته نمى‌شود
مثال: فَقَالَ إِنِّيٓ أَحْبَبْتُ حُبَّ ٱلْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي: و گفت من علاقه به اسبان را بر ياد خدا ترجيح دادم
مثال: فَإِذَا ذَهَبَ ٱلْخَوْفُ سَلَقُوكُم بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى ٱلْخَيْرِ: پس همين‌كه ترس از ميان رفت، زبان‌هاى تند و خشن (خود را) بر شما مى‌گشايند، در حالى كه نسبت به خير (مال و غنيمت) بخيل هستند
مثال: فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ: و اگر كسى عمل خيرى را داوطلبانه انجام دهد برايش بهتر است و اينكه روزه بگيريد برايتان بهتر است
مثال: إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ ٱلْمَوْتُ إِن تَرَكَ خَيْرًا ٱلْوَصِيَّةُ: هرگاه مرگ كسى از شما فرا رسيد اگر مالى بر جاى گذاشت وصیت کند
خَیِّر: نیکوکار، جمع آن می شود اَخْیار
مثال: وَإِنَّهُمْ عِندَنَا لَمِنَ ٱلْمُصْطَفَيْنَ ٱلْأَخْيَارِ: و آنان در پيشگاه ما از برگزيدگان و نيكانند
خَیْرَة: نیکی، نیکو و پسندیده از هر چیز، زن خوب، جمع آن می شود خَیرات
مثال: فِيهِنَّ خَيْرَٰتٌ حِسَانٌ: در آن جا [زنانى] نيك سيرت و زيبا رويند
مثال: أُوْلَـٰٓئِكَ يُسَٰرِعُونَ فِي ٱلْخَيْرَٰتِ وَهُمْ لَهَا سَٰبِقُونَ: چنين كسانى در کارهای نیک شتاب نموده بدان سبقت مى‌گيرند
مثال: نُسَارِعُ لَهُمْ فِي ٱلْخَيْرَٰتِ: در رساندن نيكى‌ها شتاب مى‌كنيم
خِیَرَةُ: اختیار، حق انتخاب
مثال: وَرَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَآءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمُ ٱلْخِيَرَةُ: و پروردگار تو هر چه را بخواهد، مى‌آفريند و انتخاب مى‌كند؛ موجودات در برابر او اختيارى ندارند
اِختیار: برگزیدن
مثال: وَٱخْتَارَ مُوسَىٰ قَوْمَهُۥ سَبْعِينَ رَجُلًا لِّمِيقَٰتِنَا: و موسى از ميان قوم خود هفتاد مرد براى وعده‌گاه ما برگزيد.
مثال: وَأَنَا ٱخْتَرْتُكَ: و من تو را برگزيدم
تَخَیُّر: برگزیدن
مثال: وَفَٰكِهَةٍ مِّمَّا يَتَخَيَّرُونَ: و از ميوه‌ها هر چه اختيار كنند